Serce (cor s. cardia) jest narządem ośrodkowym układu naczyniowego określanym przez anatomów jako mięsień wydrążony, odgrywający rolę pompy. Serce pobiera krew krążącą w organizmie z obu żył głównych – górnej i dolnej (vena cava superior et inferior) oraz z żył płucnych.
Krew z komór serca tłoczona jest do aorty (największa tętnica człowieka) i pnia płucnego (łac. truncus pulmonalis).
Przedsionki i komory w sercu
Serce podzielone jest na dwie podobne do siebie połowy: serce prawe, w którym krąży krew żylna, oraz serce lewe, w którym krąży krew tętnicza. Serce prawe tłoczy krew do małego (płucnego) krążenia, lewe do wielkiego, przy czym obie połowy kurczą się stale równocześnie i wypychają tę samą ilość krwi. U niektórych osób występują wrodzone wady serca powodujące odwrócenie przebiegu krwi, gdzie prawe serca wyrzuca krew na obwód, a lewe do krążenia płucnego.
Każda z wymienionych wcześniej połów dzieli się z kolei na dwie części:
- mniejszą, górną, o cienkich ścianach, zwaną przedsionkiem (atrium), do którego krew dopływa z zewnątrz;
- większą, dolną, o ścianach grubszych i bardziej odpornych, zwaną komorą (ventriculus), która wypycha krew z serca.
Każdy z przedsionków łączy się z odpowiednią komorą obszernym otworem nazywanym ujściem przedsionkowo-komorowym (ostium atrioventriculare), a każda komora – z początkiem wielkich tętnic: komora prawa ujściem pnia płucnego (ostium trunci pulmonalis) z pniem płucnym, komora lewa ujściem aorty (ostium aortae) z tętnicą główną (aortą). Obie połowy serca – prawa i lewa – całkowicie przedzielone są przegrodą mięśnia sercowego (septum cordis), która na poziomie przedsionków ma nazwę przegrody międzyprzedsionkowej (septum interatriale).
Zastawki w sercu
We wszystkich czterech ujściach umocowane są odpowiednie zastawki w sercu, które regulują kierunek przepływu krwi, nie pozwalając na jej cofanie z wielkich tętnic do komór ani z komór do przedsionków. W lewej części serca, między komorą a przedsionkiem, znajduje się zastawka mitralna zwana także dwudzielną, ponieważ zbudowana jest z dwóch płatków. Analogicznie w prawym sercu znajduje się zastawka trójdzielna zbudowana z trzech płatków. Zapobiegają one cofaniu się krwi z przedsionków do komór. Na granicy aorty i lewej komory znajduje się zastawka aortalna, a między lewą komorą a tętnicą płucną – zastawka tętnicy płucnej.
Mięśnie sercowe i praca serca
We wnętrzu komór, na ich ścianach, znajdują się liczne wypukłości mięśnia zwane beleczkami mięśniowymi. Również od ściany komory odchodzą mięśnie brodawkowate. W lewej komorze są dwa: przedni i tylny, a w prawej trzy: przedni, tylny i przegrodowy. Odchodzą od nich struny ścięgniste, które na drugim końcu przyczepione są do płatków zastawek przedsionkowo-komorowych. Układ ten umożliwia otwieranie i zamykanie zastawek.
W sercu występują na przemian skurcz (systole) i rozkurcz (diastole) komór i przedsionków. W momencie, gdy przedsionki wypełniają się krwią, komory wyrzucają krew na obwód. Następnie rozkurczają się komory serca i krew przez ujścia przedsionkowo-komorowe prawe i lewe napływa z przedsionków do komór.
Przy osłuchiwaniu serca, zjawiska te słyszalne są jako szmery serca, które nazywamy tonami serca. Ton pierwszy, czyli ton skurczowy, pochodzi głównie z kurczących się komór, ton drugi wywołany jest uderzeniem cofającej się krwi o zamknięte zastawki: aortalną i pnia płucnego.
Naczynia, w których krew kieruje się do serca, noszą nazwę żył; wszystkie naczynia, w których krew odpływa z serca – tętnic, niezależnie od jakości krwi, jaka w nich krąży.
W sercu znajduje się układ bodźcotwórczo-przewodzący serca umożliwiający jego rytmiczną pracę. Działa on nawet przez pewien czas po odłączeniu serca od naczyń i wyjęciu go z klatki piersiowej. Składają się na niego węzeł zatokowo-przedsionkowy (SA), pęczki międzywęzłowe (przedni, tylny, środkowy), węzeł przedsionkowo-komorowy (AV), pęczek przedsionkowo-komorowy (zwany także pęczkiem Hisa), odnogi pęczka Hisa (prawa i lewa) i włókna Purkiniego zatopione między komórkami mięśniowymi. Również same komórki mięśniowe mają właściwość automatycznego kurczenia się, gdy wyższe ośrodki ulegną zniszczeniu. Węzeł zatokowo-przedsionkowy nadaje zdrowemu sercu rytm 60 do 100 skurczów na minutę. Zniszczenie lub zablokowanie któregoś z poziomów układu bodźcotwórczo-przewodzącego serca, skutkuje zaburzeniami rytmu.
Naczynia wieńcowe
Od pierwszej części aorty, zwanej opuszką aorty, odchodzą tętnice wieńcowe: lewa i prawa. Zaopatrują one mięsień sercowy w utlenowaną krew. Biegną one początkowo wspólnie, w bruździe wieńcowej. Następnie tętnica wieńcowa lewa biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej, a tętnica wieńcowa prawa w bruździe międzykomorowej tylnej. Tętnica wieńcowa prawa oddaje gałąź węzła zatokowego, która unaczynnia węzeł zatokowo-przedsionkowy. Następnie odchodzą od niej gałąź komorowa prawa i gałąź przedsionkowa prawa. W dalszym odcinku wyodrębniają się tętnica brzeżna i tętnica zstępująca tylna.
Tętnica wieńcowa lewa dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i gałąź okalającą.
Jeśli chodzi o rozwój embrionalny, serce nie jest niczym innym jak odcinkiem cewy naczyniowej, który osiągnął dużą siłę i grubość przez powiększenie swego światła i przyrost mięśniówki ściany.